Voorjaarscongres: Meer vertrouwen in de overheid: heeft de rekenkamer een rol?

Iedereen in Nederland heeft te maken met de overheid. Zo betalen we belastingen, bijvoorbeeld over ons inkomen, over onze boodschappen en over energie. Met dit geld zorgt de overheid voor onder andere onderwijs voor iedereen, een uitkering voor wie dat nodig heeft en voor toegankelijke gezondheidszorg. Omdat de rijksoverheid voor grote uitdagingen staat zijn scherpe keuzes met het beschikbare geld nodig. Scherpe keuzes onder meer op het gebied van klimaat, welvaart, de energietransitie, digitalisering, zorg en migratie. Voor het vertrouwen van burgers en bedrijven is het belangrijk dat zij kunnen zien wat de overheid met dat geld presteert.

De Algemene Rekenkamer onderzoekt of de rijksoverheid volgens de regels met het geld omgaat. En ook: wat heeft beleid opgeleverd voor burgers en bedrijven? Wij zorgen voor de feiten en geven een onafhankelijk oordeel. Wij bepalen zelf wat we onderzoeken en naar buiten brengen. Dat staat in de grondwet. Zo dragen wij bij aan een beter presterende en functionerende rijksoverheid. Een overheid waarin leren centraal staat en waarin burgers en bedrijven vertrouwen hebben.

Als burgemeester en als lid van de Raad voor het Openbaar Bestuur zie ik hoe belangrijk het is dat de overheid op een mensgerichte wijze uitvoering geeft aan haar taken. In deze tijd van verschillende onzekerheden en toenemend wantrouwen van burgers in de overheid, is er een belangrijke taak voor alle instituties in ons land: zorgen dat de overheid goed blijft functioneren. Bij het herstellen van het vertrouwen kan de rekenkamer een waardevolle bijdrage leveren door bij te dragen aan de drie b’s: bekwaamheid, betrokkenheid en betrouwbaarheid. Onafhankelijkheid, transparantie, lerend vermogen, zijn belangrijke waarden die naadloos aansluiten bij werk van de rekenkamer én goed openbaar bestuur. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de rapporten van rekenkamers niet verdwijnen in de ‘spreekwoordelijke’ la, maar levend worden gehouden.

In mijn bijdrage zal ik handreikingen geven, mede op basis van het rapport ‘Gezag herwinnen’ van de Raad voor het Openbaar Bestuur en mijn ervaringen als burgemeester uit de bestuurlijke praktijk hoe de (lokale) rekenkamer concreet kan werken aan het vertrouwen in de overheid.

U maakt bij registratie een keuze uit het aanbod van onderstaande 6 workshops:

1. Regiodeals. Algemene Rekenkamer (Studio 6)
2. Samen aan de slag met de menselijke maat. Algemene Rekenkamer (Tuinzaal)
3. Opgavegericht werken en de rol van inwoners hierin (Studio 8)
4. (On)duidelijke taal (Spoorzaal)
5. Vertrouwen in de overheid (Auditorium)
6. Samenwerken in rekenkameronderzoek door de overheidslagen: onderzoek RES. Noordelijke Rekenkamer (Studio 9)

Josse de Voogd is zelfstandig onderzoeker en publicist op het raakvlak van ruimte, politiek en samenleving. Samen met René Cuperus is hij co-auteur van de ‘Atlas van Afgehaakt Nederland; over buitenstaanders en gevestigden’. Ook is hij bekend van de tv-serie ‘Aangehaakt’, waarin de Voogd door Nederlandse en buitenlandse gemeenten wandelt. Daarnaast was hij lid van de adviescommissie Versterken Weerbaarheid Democratische Rechtsorde.

De Voogd schetst een beeldend portret van politieke, maatschappelijke en ruimtelijke scheidslijnen in het Nederland van nu. Aan de hand van de beplanting en bestrating schat hij in of in een wijk GroenLinks, PVV of SGP domineert. Maar vooral zoomt hij in op groepen waarbij het maatschappelijk onbehagen zich manifesteert. Burgers die niet aan de knoppen draaien, of het gevoel hebben dat de knoppen niet draaien voor hén. Een gemene deler onder deze groepen is vaak een lastige verhouding tot de overheid. Zo lopen mensen vast in de bureaucratie en vallen soms tussen wal en schip als het gaat om hulp.

Regelmatig lijkt het systeem in de weg te zitten. Dan spreken regels of gedrag elkaar tegen, dan lijkt logica te ontbreken of begrijpen we elkaar gewoon niet meer. Aan de hand van verhalen direct uit de praktijk schetst Anja Janssen, ombudsman Groningen, wanneer het systeem tegenwerkt en burgers hun vertrouwen in de overheid lijken te verliezen. Maar ze roept onmiddellijk de vraag op: gaat het wel over het systeem? Gaat het niet over begripvol menselijk handelen? En waar staan wij zelf, rekenkamer en ombudsman, in dit verhaal over vertrouwen?

U maakt bij registratie een keuze uit het aanbod van onderstaande 5 workshops:

1. Regiodeals. Algemene Rekenkamer (Studio 6)
2. Samen aan de slag met de menselijke maat. Algemene Rekenkamer (Tuinzaal)
3. Opgavegericht werken en de rol van inwoners hierin (Studio 8)
4. Vertrouwen in de overheid (Auditorium)
5. Samenwerken in rekenkameronderzoek door de overheidslagen: onderzoek RES. Noordelijke Rekenkamer (Studio 9)

Het vertrouwen van burgers is onlosmakelijk verbonden met het gezag van het openbaar bestuur. Beiden staan de laatste jaren onder druk. Bijvoorbeeld omdat de overheid haar eigen zeggenschap heeft uitgehold, er een tekort is ontstaan aan kennis, kunde en ervaring en er te weinig aandacht is voor het normatieve karakter van het handelen van het openbaar bestuur. Gemeenten spelen als dichtstbijzijnde overheid een belangrijke rol bij het vertrouwen van burgers, net als provincies en waterschappen. Dat geldt niet alleen voor het college en het ambtelijk apparaat, maar ook voor de volksvertegenwoordigers. Zij kunnen daarbij gebruik maken van hun hulptroepen, zoals Rekenkamer en (Nationale) ombudsman. Deze hulptroepen hebben echter hun eigen verantwoordelijkheid en toetsingskader.

Reinier van Zutphen zal in zijn bijdrage ingaan op de kansen en (on-)mogelijkheden voor de decentrale rekenkamer en ombudsman om bij te dragen aan het herstel van het gezag van het openbaar bestuur én het vertrouwen van burgers.

Borrel aangeboden door de Algemene Rekenkamer

• Leden van de NVRR: Het congres is kosteloos voor rekenkamerleden/onderzoekers/directeuren verbonden aan een rekenkamer die lid is van de NVRR, de kosten voor later dan 14 dagen van te voren afmelden (en no-show) bedragen 75 euro.
• Niet-leden van de NVRR: Het congres kost rekenkamerleden/onderzoekers/directeuren verbonden aan rekenkamers die geen lid zijn van de NVRR 75 euro, dit zijn tevens de kosten voor later dan 14 dagen (en no-show) van te voren afmelden.
• Personen die niet verbonden zijn aan een rekenkamer: Het congres kost 150 euro, dit zijn tevens de kosten voor later dan 14 dagen (en no-show) van te voren afmelden.

Workshops

Er zijn twee workshoprondes. U maakt bij registratie een keuze uit het aanbod van onderstaande 6 workshops (5 in de middag).

Regiodeals

Bij Regio Deals werken regionale coalities aan het bevorderen van brede welvaart, dwars door provincie en gemeente grenzen heen en samen met het Rijk. De regionale opgave staat centraal. Allerlei projecten vinden plaats in de regio en de ambities zijn groot. Draagt alles bij aan brede welvaart? Hoe worden de resultaten van opgavegericht werken verantwoord? Wat zou de Rijksoverheid en decentrale overheden kunnen doen om daar een beeld van te krijgen? Hoe doen we recht aan leren? Een goede audit-aanpak is niet meteen duidelijk. Graag gaan we tijdens deze workshop het gesprek aan over hoe rekenkamers zich hiertoe kunnen verhouden. De workshops wordt gegeven door de Algemene Rekenkamer.

Samen aan de slag met de menselijke maat

Algemene Rekenkamer. De ‘menselijke maat’ is onlosmakelijk verbonden met de bureaucratie, en er is al veel over gezegd en geschreven. Met kreten als “de bedoeling”, “rekening houden met belangen van burgers”, “doenvermogen”, “rechtvaardigheid”. Maar hoe maak je het concreet? In het beleid en de uitvoering. Hoe verenig je de verschillende persoonlijke en publieke belangen? En wat betekent het voor ieders rol en de onderlinge samenwerking tussen het gemeentelijk apparaat en de raad, tussen gemeenten en rijksoverheid? Hoe kunnen rekenkamers menselijke maat toetsen? Op een creatieve en interactieve manier gaan we samen aan de slag met de door de Algemene Rekenkamer ontwikkelde leidraad voor de menselijke maat. Met praktijkvoorbeelden uit de sociale zekerheid en met uw eigen voorbeelden verkennen we de keuzes, vragen en dilemma’s.

Opgavegericht werken en de rol van inwoners hierin

Opgavegericht werken is een aanpak waarmee gemeenten sneller en effectiever willen inspelen op veranderende maatschappelijke vraagstukken. Het zou de ‘systeemwereld’ van de gemeente weer dienstbaar moeten maken aan de ‘leefwereld’ van de inwoners en daardoor kunnen bijdragen aan herstel van het vertrouwen in de overheid. De rekenkamer van Alphen aan den Rijn doet onderzoek naar de vraag wat de effecten zijn van opgavegericht werken. Miriam van der Laan en Frank van der Knaap nemen jullie mee langs vragen zoals: wat betekent dit voor de inwoners en maatschappelijke organisaties? En wat betekent dit voor de kaderstellende en controlerende rol van de gemeenteraad?

(On)duidelijke taal (alleen in de ochtend)

De gemeenten Leiden en Leiderdorp zijn volop bezig met het zo helder mogelijk formuleren van taal, zeker richting inwoners. Zinnen helder formuleren zodat voor de ontvanger direct duidelijk is wat bedoeld wordt. Maar duidelijke taal helpt niet als je beleid of regeling onduidelijk is. Daarnaast hebben ambtenaren allerlei handreikingen en digitale tools tot hun beschikking om teksten te vereenvoudigen. De Rekenkamer is niet van plan om met dit onderzoek een beoordeling van het taalniveau van de communicatie van de gemeenten te geven. Maar wat dan wel?
Met dit onderzoek gaan we op zoek naar de achterliggende oorzaken van onduidelijke taal. Waar, hoe en waarom ontstaat (on)duidelijkheid en waar liggen kansen om het anders te doen? We gaan met dit onderzoek aan de hand van enkele voorbeelden op zoek naar de relevante bestuurlijke en organisatorische dynamieken die maken dat uiteindelijk een uiting bij de inwoner terecht komt. En de vraag wat (on)duidelijk is, kan alleen de inwoner bepalen. Dus dat vragen we aan inwoners. Daarna volgen we de route terug de organisatie in. Langs welke bureaus komen we? En welke worden node gemist. En wat komen we onderweg tegen?

Vertrouwen in de overheid

Rekenkamer Haarlemmermeer. In Haarlemmermeer was de opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 lager dan het landelijk gemiddelde. Dat riep de vraag op hoe het zit met het vertrouwen van inwoners van Haarlemmermeer in de lokale democratie. 582 inwoners van Haarlemmermeer en 21 raads- en commissieleden vulden een online enquête in. Inwoners konden aangeven wat hun vertrouwen beïnvloedt, wat zij verwachten van de gemeente, en of zij zelf een bijdrage willen leveren aan de lokale democratie. Dit hebben wij gespiegeld aan de beelden die er bij de raad leven.

De rekenkamer wil met het onderzoek de raad, het college en ambtenaren handvatten geven voor het versterken van het vertrouwen in de lokale democratie. In de workshop nemen Marlies de Vries, Margo Rosdorff en Jochem Hoogenboom je mee in de opzet van het onderzoek, enkele bijzondere momenten in het proces en de meest in het oog springende resultaten. We gaan het gesprek met de aanwezigen aan over wat de gemeenteraad kan doen in het versterken van de lokale democratie.

Samenwerken in rekenkameronderzoek door de overheidslagen: onderzoek RES

De Noordelijke Rekenkamer werkt de komende tijd samen met een aantal Drentse rekenkamers in het onderzoek naar de democratische legitimiteit van het proces na de RES 1.0. In deze workshop nemen we u mee in de wijze waarop de samenwerking vorm krijgt, de aanloop naar de samenwerking en de redenen voor deze samenwerking. We zullen ook kort stilstaan bij de inhoud van de samenwerking. We horen graag ideeën over en ervaringen met samenwerkingen tussen verschillende rekenkamers van deelnemers.

• Anke Pietersma, onderzoekster Noordelijke Rekenkamer
• Johan Kok, secretaris rekenkamer Coevorden